Wonen op het water: van woonboten tot schoonschip
Amsterdam staat op palen, maar een deel van ons woont op water – letterlijk. De woonboot is een sprekend onderdeel van het beeld van de Amsterdamse binnenstad, en verrijkt het pittoreske plaatje van de grachtengordel. Binnen de Singel liggen er zo’n 750 woonboten op onze wateren. Er zijn grofweg twee soorten woonboten; het woonschip en de woonark. Het woonschip is meestal een oud binnenvaartschip waarbij de oude laadruimte is omgebouwd tot woning. Een woonark is een boot die is gemaakt om in te wonen; een huis op water.
Vroege geschiedenis van woonbootbewoning in Amsterdam
Al in de zeventiende eeuw woonde men op het water van de grachten van Amsterdam. De woonbootbewoners waren in deze tijd veelal buitenlandse handelaren die hun verkoopwaar illegaal aan de man brachten vanuit hun boten. De verhouding tussen stadsbestuur en woonbootbewoners was hierdoor slecht; de handelaren zouden overlast veroorzaken en een oneerlijke concurrentie vormen voor andere handelaren in de stad. Het stadsbestuur was deze woonbootbewoners dus liever kwijt dan rijk. Ondanks de slechte verhouding bleven de woonschepen volgende eeuwen deel uitmaken van het Amsterdamse landschap. Op deze tekening uit 1840 zien we een groep mensen bij een woonschip dat op wal staat. Het beeld vindt plaats achter het Tolhuis, op het terrein van de voormalige vissershaven. Woningen zoals afgebeeld op deze tekening stonden bekend als ‘hondehokken’.
Vervolgens werd in 1872 het zogenaamde ‘ketenregister’ opgezet, een register waarin alle bewoning van keten, woonschepen en woonwagens werd bijgehouden. In dit register werd ook bijgehouden welke beroepen de bewoners uitoefenden. De bewoners van de woonschepen waren overwegend arbeiders en scheepstimmerlieden.
Woonboten, of ook ‘hondehokken’ genoemd, op het terrein van de voormalige vissershaven achter het Tolhuis. P.L. Dubourcq, 1840. Bron: Stadsarchief Amsterdam.
Woonboot aan de Grasweg, 1932. Bron: Stadsarchief Amsterdam
Interieur woonboot aan de Grasweg, 1932. Bron: Stadsarchief Amsterdam
Twintigste eeuw: woningtekort en diversificatie van woonboten
Aan het einde van de negentiende eeuw werden de houten zeilschepen uit de binnenvaart vervangen door stalen boten. De oude houten zeilschepen werden opgekocht en omgebouwd tot woonboten; ‘woonschepen’, dus. In tijden van woningnood, zeker aan de randen van de stad zoals in Amsterdam-Noord, ontstonden krotwoningen op water. Uiteindelijk werden de woonboten in de twintigste eeuw, door het gebrek aan woningen aan wal, steeds populairder. Zeker na de Eerste en Tweede Wereldoorlog steeg het aantal woonbootbewoners snel. De voornaamste oorzaak van deze groei aan woonbootbewoning was een schrijnend woningtekort. In deze tijden woonden er soms zelfs meerdere gezinnen op één boot. Maar, de bewoners van deze woonboten waren niet enkel mensen die dringend onderdak nodig hadden; ook rijkere bewoners gebruikten de woonboot om tussen de stad en de natuur te kunnen pendelen. Deze chiquere woonboten lagen meestal in de Amstel.
Vervolgens werd in 1918 de Wet op Woonwagens en Woonboten ingevoerd. Volgens deze wet moesten de woonbootbewoners een vergunning hebben voor hun boot, hun kinderen moesten naar school en drankgebruik moest beperkt worden. Ook de woonboten zelf dienden ‘aan bepaalde eischen’ te voldoen.
Eén van de langst bewoonde woonboten lag tot 2022 bij het Amstelveld; de Dogger. Deze boot, afgebeeld op dit schilderij van Meijer Bleekroode uit 1935, was een zogenaamde ‘waterhaler’ voor de Amstelbrouwerij. In 1888 kwamen er waterleidingen in de stad te liggen, waardoor de boot zijn functie als waterhaler verloor. In ditzelfde jaar kocht brandstofhandelaar Dogger de boot, en werd de boot omgebouwd tot een verkooppunt voor kolen en hout. Hij ging er toen ook wonen. De boot werd tot 2022 bewoond.
Schoonschip: duurzaam wonen op het water
Vandaag de dag is het bewonen van een woonboot al lang niet meer een goedkope oplossing. Vanuit de gemeente is het aantal ligplaatsen vastgezet, waardoor er geen nieuwe locaties meer bij komen. Daardoor zijn de prijzen flink omhoog gedreven. Echter, het wonen op het water hoeft niet per se de vorm te hebben van het wonen op een schip. Zo ligt in het Johan van Hasseltkanaal, in Amsterdam-Noord, Europa’s meest duurzame drijvende wijk, genaamd ‘Schoonschip’. Dertig drijvende arken met daarop volwaardige woningen creëren een groene en zo energieneutraal mogelijke wijk – maar dan op het water!
De wijk Schoonschip in Amsterdam-Noord. Bron: Gemeente Amsterdam