Belangrijkste grachten in Amsterdam
De term ‘grachtengordel’ omvat al bijna honderd jaar lang de waaiervormige grachten die het oude centrum van Amsterdam omsluiten. Vaak verwijst deze term alleen naar de meest indrukwekkende delen van de grachtengordel: de Herengracht, Keizersgracht en Prinsengracht aan de westkant van de Amstel.
Grachtenmuseum Amsterdam
De grachtengordel van Amsterdam
Historisch gezien omvat de grachtengordel ook het Singel en de Nieuwe Herengracht, Nieuwe Keizersgracht en Nieuwe Prinsengracht aan het Oosten van de Amstel. De oudste van deze vier grachten, het Singel, was oorspronkelijk het westelijke deel van de Middeleeuwse gracht die van de Amstel liep langs de Kloveniersburgwal en Geldersekade. Vervolgens werden de andere drie grachten gebouwd. De nieuwe grachten kregen aantrekkelijke namen om de nieuwe rijke handelslieden te stimuleren om er elegante huizen te bouwen. Deze nieuwe grachten werden de Prinsengracht, Keizersgracht en Herengracht genoemd.
De grachtengordel heeft een strakke opzet met hoofdlijnen. Binnen deze hoofdlijnen bestond een variatie in formaat, functie, sfeer en welstand. Met name de Herengracht en Keizersgracht waren vanaf het moment dat zij werden gebouwd bestemd als voorname woongrachten. Vooral de Herengracht was geliefd bij rijke koopmannen en belangrijke ambtenaren. Ook de uitzonderlijke breedte van deze grachten droeg bij aan hun status. Het water in deze grachten was dan ook niet bedoeld voor doorgaand verkeer. Rust werd op deze grachten daarom zeer bevorderd, zowel op de binnenterreinen en de bebouwing als in de openbare ruimte. Lawaai, rook en stank veroorzakende functies werden daarom uit de bebouwing op deze grachten geweerd. Ook intensief verkeer en grote mensenmassa’s waren niet bedoeld voor de woongrachten. Terwijl er op de Heren- en Keizersgracht werd gewoond, dienden de dwarsstraten en pleinen in de grachtengordel voor commercie en het daarmee samenhangende verkeer.
Stadspaleizen aan de ‘Gouden Bocht’
De meest indrukwekkende stadspaleizen stonden aan de ‘Gouden Bocht’ van de Herengracht, tussen de Vijzelstraat en de Leidsestraat. Sommige kopers probeerden architecturale plannen door te voeren voor een rij van meerdere huizen naast elkaar. Vooral in de Gouden Bocht kwam dit veel voor. De enige handel die plaatsvond om en rond de Herengracht en Keizersgracht bevonden zich in de vijf nauwe winkelstraatjes die de oude stad in verbinding brachten met de vijf belangrijkste poorten in de stad: de Haarlemmerpoort, Leidsepoort, Utrechtsepoort, Weesperpoort en Muiderpoort.
Werk- en verkeersgrachten
Het Singel en de Prinsengracht vormden de werk- en verkeersgrachten. Op deze grachten was het wel erg druk vanwege de pakhuizen, markten en andere bedrijvigheid die zich hier had gevestigd. Zo waren aan de Prinsengracht een weeshuis, het latere Paleis van Justitie, een marktplein en een volkskerk gevestigd. Bovendien zie je op afbeeldingen uit die tijd dan ook dat deze grachten beladen waren met bootjes en handelswaar. De Prinsengracht was de waterweg die alle onderdelen van de nieuwe stad met elkaar verbond. De Prinsengracht was namelijk de enige gracht die direct op het IJ was aangesloten. Als gevolg hiervan vormden de Prinsengracht en de Brouwersgracht de overgangen tussen de chicste grachten en de werkgebieden buiten de grachtengordel.
De Prinsengracht bij de Reestraat en de groentenmarkt, ca. 1725; Abraham Rademaker en Jan Schenk