De architectuur aan de grachten

 

Wanneer je aan de grachten van Amsterdam wandelt, wandel je voorbij eeuwen geschiedenis. Deze geschiedenis is af te lezen aan de typische Amsterdamse grachtengevels. Elke gevel is anders, en vertelt een eigen verhaal. Toch zijn er manieren waarop je aan de gevel van een pand kunt aflezen hoe oud deze ongeveer is. Door je bewust te worden van de verschillende vormen die een gevel kan aannemen, wordt een wandeling door de Amsterdamse binnenstad een ware tijdreis.

De houten huizen (c. 1200- 1550)

Houten huizen zijn zeldzaam in Amsterdam, omdat er nog maar twee over zijn. Eén daarvan staat op het Begijnhof, dichtbij het Grachtenmuseum. Dit huis komt uit ongeveer 1475! Het andere houten huis staat aan de Zeedijk. Amsterdam stond vroeger vol met dit soort huizen, maar in 1669 werd het verboden dit soort houten huizen te bouwen, vanwege het brandgevaar dat dit type constructie met zich meebracht.

Houten huis (Begijnhof 34)

Rolornamenten (ca. 1570-1600)

Gevels met rolornamenten zijn tevens zeldzaam in Amsterdam. Deze gevels werden gebouwd in de stijl van de vroege Hollandse Renaissance. Aan de Singel 423 staat nog zo’n gevel, eveneens erg dichtbij het Grachtenmuseum. De jaartalsteen op deze gevel geeft aan dat deze in 1606 is gebouwd. De gevel valt op doordat ronde ’S-Vormen’ de gevel versieren. Rondingen komen tevens voor in de ontlastingsbogen boven de ramen, en ook bovenop de gevel torenen zes decoratieve bollen.

Rolornamenten (Singel 423)

Trapgevels (ca. 1600-1665)

Tot ongeveer 1665 stond de stad vol met panden met trapgevels, afgewisseld met de houten huizen. De naam zegt het al; de gevel heeft de vorm van een trap. De treden van de trap beginnen vaak al op de eerste verdieping, wat de huizen relatief laag doet ogen. Ook aan de Herengracht, een paar huizen verder van het Grachtenmuseum, kun je zo’n trapgevel bewonderen.

 

Trapgevel (Oudezijds Voorburgwal 14)

Tuitgevels (ca. 1620-1720)

Tuitgevels zie je veel terug in het Amsterdamse straatbeeld, maar niet zoveel aan de Herengracht. Dit komt doordat tuitgevels vooral werden gebruikt bij het bouwen van pakhuizen. De Herengracht was een statige woongracht, waar er dus vooral woonhuizen werden gebouwd. Aan de Prinsengracht en op het eiland Uilenburg vind bijvoorbeeld je meer van dit soort pakhuizen, te herkennen aan raamopeningen in de vorm van een halve cirkel, vaak met luiken. In de illustratie zien we een tuitgevel op een woonhuis, wat vrij zeldzaam is.

Tuitgevel (Zandhoek 10)

Halsgevels (ca. 1640-1770)

De eerste halsgevel werd ontworpen door Phillips Vingboons, dezelfde architect die het pand waarin het Grachtenmuseum gevestigd zit, heeft ontworpen. Het pand dat hij ontwierp staat aan de Herengracht 168. De halsgevel is te herkennen aan de twee hoeken van 90 graden die samen een hals creëren, die gedecoreerd worden met allerlei voorstellingen, zoals van fruit of bloemen.

De klokgevels (ca. 1660-1790) lijken erg op halsgevels, maar bij klokgevels zijn de hoeken van 90 graden afgerond. Voor zowel klokgevels als halsgevels geldt dat de zeventiende -eeuwse vorm vaak wat lager is dan de achttiende -eeuwse vorm.

 

Halsgevel (Herengracht 168)

Verhoogde kroonlijsten (18de-eeuw)

Tijdens je wandeling door de Amsterdamse grachten zul je het meeste de verhooge kroonlijsten uit de achttiende eeuw tegenkomen. Deze lijsten zijn recht, met een verhoging bovenop met daarin een luik gebouwd, zodat men makkelijker bij de hijsbalk kon. Daarnaast zijn de kroonlijsten uit de achttiende eeuw rijkelijk versierd.

Verhoogde kroonlijst (Nieuwe Herengracht 99)

Lijstgevels (19de-eeuw)

In de negentiende eeuw werden de gevels van de Amsterdamse huizen steeds soberder. Lijstgevels kwamen weliswaar voor in de zeventiende en achttiende eeuw, maar werden voornamelijk in de negentiende eeuw gebouwd. Vanaf ongeveer 1790 werden er geen tuit-, trap-, hals- en klokgevels meer gebouwd. De sobere lijstgevels hebben geen beeldhouwwerken meer. Tot ongeveer 1920 is er gewerkt met deze rechte lijsten. De beschreven stijlen komen overal in het land voor. De illustratie van een lijstgevel is bijvoorbeeld van een gebouw in ’s Hertogenbosch.

 

Lijstgevel (Verwersstraat 35, ’s Hertogenbosch)